Her yolculuk kendine özgü hikâyeler, karşılaşmalar ve insanlar taşır ama bazı yolculuklar vardır ki daha başlamadan içimizde hissederiz ve zaman geçtikçe üzerimizde derin izler bırakır. Her adımımızda hayata, kendimize ve yaşadıklarımıza dair bakışımız değişir, yeni birine dönüşürüz ya da en azından artık yola çıkan kişi değilizdir. Ve şüphesiz böyle yolculukları, yolda biriken hikâyeleri anlatmak için derin bir ihtiyaç duyarız çünkü isteriz ki paylaştıkça çoğalsın, başkaları da bu yolculuğu yapsın.

Geçtiğimiz Mayıs ayının son haftasında Hrant Dink Vakfı'nın seyahat fonuyla Erivan'a -kendi deyişleriyle Yerevan'a- gittim. Yaklaşık bir hafta kaldığım ziyaretimde Erivan'daki kadın ve LGBT örgütlerinden insanlarla görüştüm ve tabi şüphesiz bu arada şehri de en iyi şekilde gezmek, tanımak için önüme çıkan her fırsatı değerlendirmeye çalıştım. Erivan'da yaptığım çalışma yakın zamanda başka bir yazının konusu olacak umuyorum, burada yapmak istediğim ise daha çok bir yol hikayesini paylaşmak. Her ne kadar sınır komşumuz da olsa maalesef tahayyülümüzdeki mesafe fiziksel olandan çok daha uzak. Erivan'a gideceğim kesinleştikten sonra fark ettiğim ve kabul etmem gereken ilk şey bu oldu. Gitme hazırlıkları sırasında, hele de belli bir çalışma amacıyla gittiğim için, bu yanı başımızdaki yere dair bir şeyler okumaya başladıkça ne kadar az şey bildiğimi, daha doğrusu neredeyse elle tutulur, derinlikli hiç bir şey bilmediğimi fark ettim ve fark ettikçe utandım. Bu tür bir duyguya Hindistan'a gittiğimde de kapılmıştım, tabi ki çok farklı bir bağlamda; ama ikisinde de ortak bir nokta var ki o da bizim, Türkiye'de yaşayanlar olarak, kendimizin dışında ilgimizin yöneldiği neredeyse yegâne yerin Batı olması. Özellikle de akademik ve toplumsal çalışmalarda yer alanlar bahsettiğim bu Batı merkezci yaklaşımı çok daha açık bir biçimde görmektedir eminim. Erivan konu olunca tabi başka önemli bir boyut da ekleniyor meseleye; yanı başımızdaki tarih, yıllardır görülmeyi, duyulmayı bekleyen o derin ve acılı tarih. 

Açıkçası Erivan'a gitmeden önce nelerle karşılaşacağıma ve özellikle de insanlarla nasıl bir ilişki kuracağıma dair zihnimde epey soru vardı, daha doğrusu bir tahminde bulunamıyordum. Fakat ilk olarak ev sahibim Astghik'le karşılaşmamdan itibaren bunun ne kadar yersiz olduğunu anladım. Sabaha doğru şehre indiğim için, kendisi beni hava alanından alacak taksiyi ayarlamış ve o geç saatte telefonla benle konuşmadan içi rahat etmemişti. İlk günümde de yalnız bırakmak istemeyip iş yerinde öğle arası yemeğe davet etti. Benimle yaklaşık aynı yaşlarda olan Astghik, üniversitede tıp bölümünde öğretim görevlisi olup okulu kaldığım yere çok yakındı; bana ilk gün için güzel bir başlangıç oldu. Üniversitenin kapısında buluşmaya gittiğimde Astghik yüzünde sıcacık bir gülümsemeyle yanıma gelerek bana kocaman sarıldı. O kadar sıcak bir karşılamaydı ki böyle sanki yıllardır tanışıyormuşuz da görüşmeyen iki eski arkadaş gibi hissettim. Ve bir anda yeni bir yere gitmiş olmanın getirdiği bütün yabancılık duygum kayboldu.

Sonra okulun kantinine gittik ve iş arkadaşlarıyla birlikte yemek yedik. Bir yandan bana yemekler hakkında bilgiler verirken -çünkü ingilizce’niz pek bir işe yaramıyor, sadece dil değil alfabenin de yabancı olması nedeniyle- bir yandan da geliş nedenimi anlamaya çalışıyorlardı. Erivan'da kaldığım sürece sanırım en çok karşılaştığım tepkilerden biri bu oldu, Türkiye'den geldiğimi duyunca insanlar hafif bir şaşkınlık ve merakla nedenini soruyorlardı. Bu birbirinden güzel üç kadınla yemek yerken ben gelme sebebimi, araştırmamı anlattıkça dinlemekle kalmayıp nasıl yardımcı olabilecekleri konusunda sürekli fikir üretmeye çalıştılar. Tabi bir yandan o en başta andığım yanı başımızdaki tarih de bize eşlik etti. Tanışma faslında öğrendim ki Astghik'in ailesi Karadeniz'den, Trabzon çevresinden Erivan'a gelmiş, arkadaşlarından birinin ise büyük büyük dedeleri Van'dan göç etmiş. Benim Van'dan geldiğimi duyunca söylüyor bunu o da üstüne. Karşılıklı kısa bir sessizlikten sonra tekrar konuşmaya devam ediyoruz, bana gezmeye gittikleri İstanbul'dan, Bodrum'dan bahsediyorlar. Türkiye'yi nasıl bulduklarından konuşuyoruz, sonra konu tekrar Erivan'a geliyor, benim ilgi ve beklentilerimden bahsediyoruz. Böyle böyle, kâh karşılıklı sustuğumuz kâh hararetle anlattığımız çok keyifli bir sohbete konuk oluyorum. Bu arada, söylemekte fayda var, aslında şehrin genelinde Türkiye'den göç edenlerden çok Erivanlı ya da çevre il ve köylerden gelip yerleşenlerin olduğunu görüyorsunuz. Ama ara ara böyle karşılaşmalar da oluyor şüphesiz -ki ben ilk günden başlangıcı böyle güzel bir karşılaşmayla yapmış oldum. 

Gelelim şehir olarak Erivan'a, nereden başlasam nasıl anlatsam. Büyük çınar ağaçlarıyla kaplanmış yemyeşil sokakları, yürürken çevrenizi saran zarif bina ve sokak heykelleri ve adım başı soluklanabileceğiniz ağaç altı bankları ve şirin kafeleriyle şehir gezginleri için muhteşem bir yer. Yola çıkmadan önce Erivan'ın çok güzel bir şehir olduğuna dair epey bir şey duymuştum ama açıkçası bu kadarını beklemiyordum, gezip gördükçe her gün daha çok sevdim. Özellikle şehir merkezindeki herkese açık özgürce vakit geçirebileceğiniz geniş parklar ve kamusal alanların çokluğu beni kendine hayran bıraktı, nasıl hasret kaldıysak artık memlekette!.. Bir de üstüne, görüştüğüm Erivanlı arkadaşlara şehrin ne kadar yeşil olduğunu söyleyince bu azalmış hali dediler ki ben daha fazlası nasıl olur hayal edemedim, siz düşünün. Kaldığım süre boyunca hiç toplu taşıma kullanmadım, çok uzak mesafelere taksi kullanmak dışında her yere yürüyerek gittim çünkü zaten başka bir seçenek aklınıza bile gelmiyor, kendinizi keyifle yürürken buluyorsunuz. Şehir küçük olduğu için kaybolma riski neredeyse yok denecek kadar az ama kaybolmaktan bile keyif alabilirsiniz.Yoruldukça adım başı soluklanacağız bankların yanı sıra çoğu sokak köşesinde sularından içebileceğiniz çeşmeler var.

Bu arada şehir merkezi tam bir daire şeklinde planlandığı için zaten bir noktadan sonra başladığınız yere dönmeniz kaçınılmaz. Şehrin bu güneş şeklindeki dairesel planını Rus doğumlu Ermeni mimar Alexander Tamanian'ına borçluyuz. Tamanian, Erivan'ı tasarlarken Sovyetler Birliği'nin diğer birçok şehrinin planlanmasında da etkili olan Bahçe Kent Hareketi'nin (Garden City Movement) ilkelerini esas almış ve bu doğrultuda sağlıklı ve yaşanabilir bir kent alanı kurmayı amaçlamış. Aslında bu akımın izlerini 1930'lu yılların Ankara'sında da görmek mümkün, erken Cumhuriyet dönemi Ankara görüntülerine benim gibi aşina olanlar birçok açıdan benzerlik kuracaktır. Belki de Erivan'a daha ilk andan itibaren yakınlık hissetmemde bunun da etkisi vardır, kim bilir. Ziyaretimin ilk gününde balkon manzaramı facebook sayfasında paylaşınca bir arkadaşımın bu benzerliğe dikkat çekmesiyle şehre biraz bu gözle bakınca bazı caddelerin gerçekten de Ankara/Ulus semtinin ilk zamanlarını hatırlattığını fark ettim. Maalesef bu benzerliği ancak siyah-beyaz fotoğraflarda bulabiliyoruz; malum yıllardır süren plansız kentsel gelişim ve üzerine 90'lardan beri Gökçek gibi bir felaketin Ankara'nın başına musallat olması şehrin hafızasına dair neredeyse hiç bir şey bırakmadı.  

Neyse fazla dağılmadan biz Erivan sokaklarına geri dönelim. Sovyet-Ermeni mimarisinin süslediği şehir merkezi adeta bir kültür ve sanat merkezi olarak tasarlanmış. Park ve bahçelerin yanı sıra çok sayıda üniversite, müze, galeri, opera ve tiyatro binası bulunmakta. Hepsi küçük bir alanda ve birbirine çok yakın mesafede olduğu için isterseniz hepsini görme şansınız var. Bunların her biri ayrı ayrı görülmeye değer olmakla birlikte ben özel olarak ikisi üzerinde ayrıca durmak istiyorum: The Cascade Museum Complex ve the Matenadaran Ancient Manuscript Museum. İki yerde de görecek çok şey olduğu için, hele de benim gibi sanat ve tarih meraklısıysanız, her birine yarım gün ayırın derim.

The Cascade olarak anılan komplex aslen yine mimar Tamanian tarafından tasarlanmış ama ancak 1970'li yıllarda hayata geçirilmiş. Yapımı yaklaşık dokuz yıl süren ve 1980'de tamamlanan the Cascade, Ermeni tarihi ve kültürel mirasına atıfta bulunan çok sayıda özgün heykelin bulunduğu devasa bir dış merdiven ile bahçe ve avlulardan oluşuyor. Ayrıca yine çeşitli sanat ürünlerinin sergilendiği iç kısımda da yürüyen merdivenler bulunmakta. Bütün basamakları tırmandığınızda ise nefis bir şehir manzarası ödülünüz var. Hem sergilenen heykellerin özgünlüğü hem de bütün alanın anıtsal bir şekilde tasarlanışı ve bu alanın gündelik kent hayatının bir parçası olarak isteyen herkes tarafından kullanılması beni hayran bıraktı, bugüne dek gezip gördüğüm yerler arasında beni en çok etkileyen yerlerden biri diyebilirim. 


The Cascade gezinizi tamamladıktan sonra alanın çevresinde bulunan küçük, güzel kafelerden birine oturup yorgunluğunuzu atabilirsiniz. Benim favorim nefis kahve ve kekleri olan The Green Bean, eğer acıktıysanız da günün çorbasını mutlaka denemenizi öneririm, benim şansıma havuç/zencefil çorbası geldi ki tek kelimeyle muhteşemdi. 

Ermenice kütüphane anlamına gelen Matenadaran, Unesco Dünya Belleği Programı Listesi'nde bulunmakta olup yirmi bine yakın antik el yazması ve üç yüz bin civarı arşiv belgesine sahip. Müze ve enstitü olarak işleyen Matenadaran'ın arşivinde başta din kitapları olmak üzere çok sayıda bilim ve tarih eseri de sergileniyor. Her katında çok eski tarihlere ait çeşit çeşit el yazması İncil çıkıyor karşınıza. Bu arada nereden getirildiğine dikkat ederseniz çoğunlukla Anadolu'dan olduğunu göreceksiniz. Koridorlarda eserlerin bulunduğu yerlerin haritası çıkarılmış ve büyük bir kısmı Anadolu coğrafyasında, özellikle de Van Gölü ve çevresinde yer alıyor. Beni en çok etkileyen şeylerden biri arşiv belgelerinde yer alan Van'la ilgili fotoğraflar oldu. Bunlardan bir kaçı, Ermeni halk ozanı ve yazar Hovhannes Tumanian'in 1915 yılındaki katliamda Van'daki Ermeni mağdurların kayıp ve ihtiyaçlarının listesini çıkarmak için yaptığı Van gezisi sırasında çocuklarla ve hemşirelerle birlikte çekilmiş fotoğraflar. Ama özellikle bir fotoğraf vardı ki beni derinden etkiledi, uzun süre gözlerimi alamadım bakmaktan. Akdamar Kilisesi'nin içinde önde kameraya doğru bakan iki Ermeni asker, arkalarında tarihçi Smbat Ter-Avetisian ile bir kişi daha yerlere saçılmış kitap yığının içinde duruyorlar. Büyük ihtimal müzede sergilenen el yazmalarının bir kısmı bu yığından kurtarılmış eserler. Erivan'da bir müzede yaklaşık yüz yıl önce Van'da çekilmiş bu fotoğrafın karşısında duruyorum. Van'la Erivan'ın bugün sınırlarla ayrılmış hikâyesi adeta bu küçük karede birleşmiş. Benim gördüğüm, güzelliğine hayran kaldığım Akdamar'la alakası yok baktığım resmin. Bugün artık Akdamar Kilisesi restore edilmiş durumda, ziyarete açık ve her yıl Eylül ayında Ermeni ayinine ev sahipliği yapıyor. Burada insanlarla konuşmalarınızda Akdamar'ın ismi geçtiğinde daha bir şey demeden yüzlerindeki ifadeden bu yerin onlar için ne kadar önemli olduğunu anlayabiliyorsunuz. Erivan'dan Tiflis'e giderken dolmuşta çok iyi derecede Türkçe bilen genç bir Ermeni kadınla tanışmıştım. Tercümanlık yaptığını ve son yıllarda her fırsatta Türkiye'ye geldiğini ve ne kadar çok sevdiğini anlattı bana. Türkiye'de birçok yeri gezip görmüş olan bu kadın arkadaş, benim Van'da yaşadığımı öğrenince çok heyecanla yaptığı Van gezisini anlatmaya başladı. Ve sıra Akdamar'a gelince yüzünde hep karşılaştığım o tanıdık ifadeyi gördüm, bana Akdamar kilisesini görünce orada saatlerce kalıp ağladığını söyledi. Ne diyeceğimi bilemedim, zaten ne diyebilirdim ki, beraber sustuk bir süre ve sonra yola devam ettik, kâh susarak kâh konuşarak ama büyük keyifle. Bana dönüş yolunda Erivan'ın en güzel hediyesi oldu kendisi.

Bu 8 Mart belki de hayatımın en güzel hediyesini aldım. Birazdan bunu sizinle paylaşacağım ama önce izin verin biraz hikayesini anlatayım. Eylül ayında yeni bir şehirde yeni bir hayata başlamış ve ilk kez bulunduğum bu şehirde üniversitede ders vermeye başlamıştım. Şu an bunları yazarken bir dönemin nasıl da hızla geçtiğine ve aynı zamanda her şeye alışmak konusunda nasıl da büyük bir yeteneğimiz olduğuna şaşıp kalıyorum. Ama yine de kolay olmadığı da açık, bilenler bilir. Geçtiğimiz dönem bütün bu yerleşme ve alışma karmaşasıyla birlikte bir anda kendimi çok sayıda ders vermek zorunda kalırken buldum. En azından şanslıydım ki vereceğim derslerden birini belirlme şansım oldu ve doğal olarak bir feminist akademisyenin isteyeceği ilk şeyi yaparak toplumsal cinsiyet dersi açtım. Her ne kadar istediğim şey bu da olsa kendim açımdan işleri bir kat daha zorlaştırdığımı söylememe gerek yok tahmin edersiniz. Feminizm algısının bu kadar önyargılarla beslendiğini bir kenara bırakın, ataerkil ilişkilerin en yoğun şekilde etkili olduğu ve 4. sınıfa gelene dek bu konuda neredeyse hiçbir şey görmemiş genç bir topluluğa "dışarı"dan gelen genç bir kadın olarak toplumsal cinsiyet eşitsizliği anlatmak ve bir şeyleri değiştirmeye çalışmak hakkaten iyi bir  mücadele gerektiriyormuş ama en çok da sağlam bir bünye ve sinir kasları! Şöyle diyeyim, dönemin yarısına kadar her derste artık bugün klişe diye gördüğümüz bütün sorular, suçlamalar, önyargılar aklınıza ne gelirse biri bitmeden biri başlıyordu; adeta her gün başımdan aşağı tüm önyargılar boca ediliyordu. Her günün sonuysa karışık hislerle ama en çok da büyük bir çaresizlik ve karamsarlık duygusuyla bitiyordu maalesef. Ve hep aynı sorular kafamda yankılandı haftalarca, nasıl değiştireceğiz bu önyargıları ve nasıl mücadele edeceğiz bunca şeyle? Tam bir şeyler değişmeye başlıyor diye umutlanırken birinin çıkıp ama hocam siz de hep kadınlardan bahsediyorsunuz, ne zaman erkeklerden konuşacağız diye sormasıyla sevincim kursağımda kalıyordu. Şimdi bunları anlatırken yüzümde bir gülümseme beliriyor mütemadiyen çünkü evet size mutlu sonla biten bir hikayem var! Hem benim hem öğrenciler için çok zorlu geçen bir dönemin sonunda çok yol katettik, birlikte tartıştık, kavga ettik, kimi zaman vazgeçtik kimi zaman korktuk ama en azından büyük bir çoğunluğuyla karşılıklı birbirini anlamayı ve öğrenmeyi becerebildik sanırım. Bugün bakıyorum, çoğu kadın öğrencinin sesi daha çok ve daha güvenli çıkıyor, bir çoğu -öye bir kaç tane değil!- kadın konusunda okuma yapıyor, çalışmalara katılıyor, ve hiç beklemediğim şekilde çevrelerine feminizmi anlatmaya çalışıyor. Bu aralar en çok duyduğum soru bu misal, hocam bu feminizmi nasıl anlatıcaz biz bu insanlara, hep yanlış biliyorlar! Erkek öğrencilerle de durum hiç fena değil, bir çoğu bugün kendi erkekliklerinin daha farkında ve bunu daha sorgular halde. Çoğu zaman ikili üçlü gruplar halinde bunun üzerine sohbet ediyoruz, ailelerinde ve/ya arkadaş çevrelerinde yaşadıklarından örnekler vererek benim için de yeni olan sorular soruyorlar. Geçen dönem boyunca sosyal medyada bu tür anekdotlar paylaşırken, bir kadın arkadaş "insan başka ne için yaşar ki!" demişti. Şu an bu söz bana o kadar doğru geliyor, öyle derinden hissediyorum ki bunu; evet, bir insan hele de feminist bir kadınsa daha ne ister ki! Çünkü bu olduktan sonra her şey mümkün, yani hayatı yaşanılır hale getirebilme imkanı kısaca.

Sözü daha fazla uzatmayayım, gelelim paylaşmak istediğim hediyeye. Buraya kadar anlattığım, hikayenin benim tarafımdan yaşanan  kısmı, bir de bunu öğrencilerden birinin ağzından dinleyin. İşte hediye dediğim şey bu, dersi alan kadın öğrencilerimden biri toplumsal cinsiyet dersiyle birlikte yaşadığı değişime ilişkin muhteşem bir yazı yazmış. Aslında paylaşıp paylaşmamak konusunda epey tereddüt ettim, hatta bu yüzden biraz kişisel ayrıntıları çıkarması ve dersi öne çıkarması konusunda değişiklikler yapmasını istedim. Çünkü burada en çok paylaşmak istediğim şey toplumsal cinsiyet dersinin ne kadar önemli olduğu ve böyle bir dersin -zorunlu ders olarak- verilmesinin ne çok değiştirme imkan ve gücü taşıdığı. Çünkü son dönemde bu konuda feministler, kadın hareketinden kadınlar müfredatlarda bu dersin olması talebini dile getiriyor, hatta yakın zamanda bir üniversitede bununla ilgili imza kampanyası başlatıldı. İşte tam da bu tartışmalara bir katkı mahiyetinde, iyi bir örnek oluşturması adına bu yazıyı paylaşmak istiyorum. Ve hepimizin bu zor, karanlık günlerde iyi bir şeyler duymaya ve umut etmeye ihtiyacı var düşüncesiyle.. Umuyorum hepinize bana geldiği kadar iyi gelir.

Bundan sonrasında söz, sevgili öğrencim Suzan Karaoğlan'ın,

"Her şey yeni bir dersin programımıza dahil edilmesiyle başlamıştı. Sosyoloji bölümüne feminist ve gözü kara bir hocanın geleceği dedikodusu bütün öğrencilerin dilindeydi ve itiraf etmek gerekirse hepimiz ne ile karşılaşacağımızı bilmediğimizden hem biraz çekinmiş hem de heyecanlanmıştık. Toplumsal Cinsiyet dersini almak ve dersin hocası ile tanışmak sanıyorum ki hepimizin hayatında kalıcı ve anlamlı bir değişikliğe yol açtı. Evet, bu durum hiç şüphesiz hayatımızın seyrini değiştirdi. Birçoğumuza “ dünyaya bir daha gelseydim yine sosyoloji okurdum” u dedirtti. Biz artık eski Zozan, eski Zehra, eski Sevgi, eski Mesut, eski Şilan, eski Rıdvan vd. değildik. Gerçekliğin bütün çıplaklığıyla, bütün çelişkileriyle ve bütün ikiyüzlülüğüyle tanıştık. Bu tanışıklık başta bizi memnun etmedi, rahatsız etti, aykırıydı çünkü hem de baştan aşağı aykırıydı. Bildiklerimizi, doğru saydıklarımızı, göz yumduklarımızı, ses çıkarmadıklarımızı hepsini ama hepsini reddediyordu gerçeklik. Avaz avaz bağırıyordu bu sefer, ben buradayım, görün beni, farkında olun diyordu tüm çirkinliğiyle ve tüm güzelliğiyle tüm solukluğuyla ve tüm görkemiyle, en önemlisi tüm acısıyla gerçeklik tam da önümüze konmuştu.

 “Ben bir feministim” demişti, ayağındaki erkeksi ayakkabısı ve boynundaki mor renkli şalıyla. “Ben bir feministim!”, evet açıkçası lisans hayatımız boyunca karşılaştığımız en tuhaf tanışma şekline tanıklık ediyorduk hepimiz. Haklıydı, bön bön bakıyorduk, şaşkındık ve nasıl bir davranış sergileyeceğimizi bilemiyorduk. Sezmiştik ta baştan beri, bu seferki çok farklıydı. Evet, farklıydı, kuralları diğer hocaların kurallarından oldukça farklıydı; Birincisi diyordu kadına bayan denilmez!!! Erkek düşmanı mıydı yoksa? Neden bizi buldu, Ne yapacağız? Ödev vermese bari, ne güzel mezun olacaktık, bir erkek düşmanımız eksikti vs. Sanırım bu söylemlerimiz kafamızın ne kadar karıştığını açıklamaya yetiyor. Sosyoloji bölümü dördüncü sınıf öğrencileri, Toplumsal Cinsiyet dersinin ilk haftasında sınıftan çıkarken kafasında birçok soru işaretiyle birlikte çıkmıştı. Ne olacaktı bundan sonra? Neydi o şimdi, hoca şov mu yapmıştı? Erkekler durmadan bize ne kadar şanslı olduğumuzu kendilerinin derse 1-0 yenik başladıklarını söyleyip duruyorlardı. Gerçekten öyle mi olacaktı?

Gerçekten öyle olmadı. Tek doğru tahminimiz bu seferkinin oldukça farklı olacağı yönündeki tahminimizdi. Derste diri diri, capcanlı gerçekler vardı. Toplum vardı. Tarih vardı. Siyaset vardı. Kadın vardı. Kadınlar vardı. Kadınlar ve erkekler vardı. Kadınlık ve erkeklik vardı. Gelenek, namus ve cinayetler vardı. Katil vardı. Masum vardı. Kader vardı. Kader var mıydı? Gözyaşı vardı. En kanlı şekliyle şiddet vardı. Yoksulluk vardı. Töre vardı. Emek vardı. Çocuk vardı. Sapına kadar kadın, sapına kadar toplum ve sapına kadar gerçekler vardı.

İçinde büyüdüğümüz toplumun tek tek bireyleri tarafından örüldüğümüzü, edindiğimiz kişilik özelliklerimizin bizden oldukça bağımsız bir şekilde şekillendiğini biliyorduk ama söz konusu cinsiyetimiz olduğunda onun toplumsal arka planına yeni yeni tanıklık ediyorduk. Cinsiyetin toplumsal ve tarihsel arka planı oldukça karanlık göründü gözüme. Kadınlık ve erkeklik değerlerinin oluşumu, kadınlık ve erkekliğe biçilen roller, atfedilen sorumluluklar toplumsal cinsiyeti doğuruyor, bu değerler ise çeşitli kaynaklar tarafından sürekli kendini yeniliyordu. Bu düzen, toplumu yönetenlerin kendi eliyle desteklediği, beslediği bir düzendi aslında. Dünden bugüne süregelen eril iktidarın içinde hep ikincil konumda olan, emeği sömürülen, değersiz kılınan, kimliği aşağılanan, sürekli acılara tanıklık eden ama bunların çoğu zaman farkında bile olamayan kadınların ne denli eşitsiz bir düzen içinde olduklarına yeni yeni tanıklık ediyordum. Üstelik bu eşitsiz düzen salt toplumu yönetenler tarafından değil, toplumu yönetenleri seçenler tarafından da destekleniyor, bu düzen bu şekilde varlığını idame ettiriyordu. Evinde, işyerinde, sokakta hayatının her alanında çeşitli şiddet türleriyle karşı karşıya kalan kadınlar sadece Türkiye’de de değil dünyanın dört bir yanında çığlık çığlığa olan sessizliklerini yeni yeni duyuyordum.

Bunları duymak, görmek ve hissetmek bana her şeyden önce bir kadın olduğumu hatırlattı. İçimde bir yerlerde sesini kıstığım neden kıstığımı anlayamadığım, çığlık atmasına izin vermediğim, çocuklukta kaldığını sandığım anılarım şimdi diri diri önümdeydi. Aman Allah’ım hepsi de ne kadar gerçekti. Ne kadar acıydı. Bu derste kulağımın duyduğu her şey beni o anılara götürüyordu. Annemizin, ablamızın ve kendimizin yaşamış olduğu o suskunlukları şimdi daha iyi duyabiliyor, daha iyi görebiliyorduk. Bu derste okunan her metinden sonra kendi hayatıma dönüp tekrar bakıyordum. İtiraf edeyim bu derse girmek canımı acıtıyordu. Çocukluğuma mı vereyim yoksa nedenini bilemediğim korkularıma mı, susmuştum ve unutmuştum veya unuttuğumu sanmıştım fark etmezdi. Oysa şimdi ne yapılabilirdi nasıl görmezden gelinebilirdi ki tekrar? Nasıl unutulabilirdi ki?

Unutulamazdı elbette, artık mümkün değildi, ben artık eski ben değildi. Lisans öğrenimimi tamamlamadan önce bu dersi almam hayatımın miladıydı belki de. Arkadaşlık ve aile ilişkilerim de bundan nasibini aldı. En çok da erkek arkadaşım ve babam. Bendeki akıl almaz değişimi yadırgıyorlar, birdenbire beni, annemin daha doğrusu annem üzerinden şiddet gören bütün kadınların avukatlığını yaparken buluyorlardı. Bana en zor gelen durum beni anlayamamaları değil, bunun zaman alacağının farkındayım elbette ama mevzunun ne denli hassas olduğunun bile farkında olmamaları, kadına yönelik her türlü gerici söylemlerin arkasına sığınmaları canımı çok sıkıyordu.

Değişime kendimden başlayıp, önce yakın arkadaşlarımı ve ailemi de buna dahil etmek istedim. En azından bunu kendime bir sorumluluk olarak kabul etmeliyim diye düşünüyordum. Çünkü dediğim gibi ben her şeyden önce bir kadındım. Hayatımızın her alanında bize engel olan bu eşitsiz düzenin, bizi sarıp sarmalayan acıların, insanlık tarihi boyunca değişmeyen kaderlerimizin önüne geçmek, bunun için önlerde durmak, sesimizi kısmak yerine ses çıkarmak, korkmak yerine öfke duymak, tüm bunlara ve karınca kararınca kadının var olma mücadelesine destek olmak için en azından küçük çapta bir değişime ön ayak olmak isteği doğdu içimde.

Bizde olduğu gibi, geleneksel değerlerin, yanlış dini söylemlerin hâkim olduğu, iktidarın erkeğin tekelinde olduğu toplumlarda bu minnacık değişimi bile yapmaya çalışmak ne güçtür, bilenler bilir. Önce kaldığım yurtta oda arkadaşlarıma derste okuduğum metinleri, makaleleri okumaya, onları bir şekilde uyandırmak için çalışmaya giriştim. Şüphesiz bu hiç kolay olmuyordu. Örneğin bir gün arkadaşlarımdan biri bana gelip, “kendime bir elbise aldım çok beğendim ama erkek arkadaşım bunun biraz daha bol durması gerektiğini söyledi, hiç giymedim geri mağazaya bırakacağım” diyordu. İşte böyle durumlarda insan hakikaten ne yapacağını şaşırıyor, hevesi kaçıp morali bozuluyor. Saatlerce tartışmışsın ama hiçbir işe yaramamış sanki. Ama yine de yılmıyorum, akşam oluyor ben bir yolunu bulup tekrar açıyorum tartışmaların kapısını. Sizce erkekler neden şiddet uygular, şiddet bir huy mudur, şiddet öğrenilen bir şey midir? En can alıcı soru; annen, ablan veya kardeşlerin, herhangi bir erkekten şiddet gördü mü? Veya sen? Cevap beklemiyorum elbette, yalnızca gözlerime bakmaları yeterli oluyor inanın, şiddete uğramış veya şiddete tanıklık etmiş birinin gözleri her zaman tanıdık gelir, aynı şeylere tanıklık eden gözlere…

Yeni yılın ilk günlerinde gerek dersteki başarım gerekse alanına duyduğum yoğun ilgiden ötürü dersin hocasından çok anlamlı bir hediye aldım: Bir kitap! Kitabın adı “Canına Tak Eden Kadınlar”. Yazarı Sibel Hürtaş. İtiraf edeyim bu kitapta olup bitenler beni oldukça etkiledi. Kitapta çeşitli illerde cezaevindeki kocalarını ve sevgililerini öldüren kadın mahkûmların acı dolu hikâyeleri yer alıyordu. Bu hikayelerde, kadın mahkumların suskunlukları kendi seslerinden ifade bulmuş, çaresizlikleri, boyun eğmişlikleri ve sonunda başkaldırışları dile getirilmiş. Hayatları boyunca başta cinsel olmak üzere birçok şiddet türüyle karşı karşıya kalan kadınların canına tak edişleri ve kocalarını veya sevgililerini öldürme noktasına nasıl geldikleriyle karşılaşıyorsunuz. Bu kitabı okuduktan sonra bir kez daha anladım, hiçbir suçun tek taraflı olmadığını. O kadınların hikâyelerini çoğu kez gözü yaşlı bir şekilde okudum. Yıllarca şiddet görmüş, kocasından kaçamamış, ailesi sahip çıkmamış, devlet her zamanki tutumunu sergilemiş ve sonunda canına tak etmiş kadınlar…

Kitabı okuyup bitirdikten sonra uzun süre etkisinden kurtulamadım. Öyle ki ilk zamanlar nereye gitsem kitabı da yanıma alıyor, bir türlü elimden düşüremiyordum. Oda arkadaşlarıma, sınıf arkadaşlarıma, misafir olduğum evlerde, nerde olursam olayım alıyordum elime kitabı, rastgele açıyordum bir hikâye başlıyordum okumaya. Medyanın bu türden olaylara karşı takındığı tavrı bir kenara itin, alın size gerçekler diyordum. Merak ediyordum tepkileri ne olur acaba, bu kadınları az da olsa anlayabilir miyiz, öldüreni değil öleni suçlayabilir miyiz diye. Tepkiler farklılık arz ediyordu bu noktada. Kimi sessizce dinliyor, kimi lanetler yağdırıyor kimi ise çok yabancı şaşkınlıkla hikâyenin sonunu bekliyordu. Bir arkadaşımın annesi bu hikâyeleri okumamamız gerektiğini, çünkü okursak üzülmekten başka elimizden bir şey gelmeyeceğini söylüyordu. Biz okudukça o endişesini saklayamıyor, içten içe kahroluyor gibiydi. Herkes hikayeler üzerine düşüncelerini, hislerini dile getirirken o yalnızca dalıyor, suskunluğa gömülüp hikayenin sonunu bekliyordu. Okunan hikayeler onu da derin bir kedere bürümüştü. Göz ucuyla birbirimize baktık ve kapattık kitabı, şiddetten bahsedemedik daha fazla.  Bir arkadaşım olayların iç yüzünü daha iyi anladığını, bu türden hikâyelerin her yerde, her ailede biraz geçtiğini söyleyerek kendi ailesindeki kadınlardan örnekler sıraladı. Bir diğer arkadaşım ne olursa olsun yaşam hakkının dokunulmaz olduğunu, bu türden olayların ölümle sonuçlanmaması gerektiğini belirtiyordu. Başka bir arkadaşım, kadınların içinde bulunduğu korkunç yalnızlığa değiniyor, yoksulluğun, çaresizliğin,  kimsesizliğin ve elbette değersizleştirilmenin bu denli yoğun olduğu hikâyelerin sonu başka nasıl olabilir, diyordu. Kimisi gelenekselci bakış açısıyla olaylara bakıyor, kimi dini boyutunu değerlendiriyor, kimi ise çekimser kalıyordu. Ama ne olursa olsun, nasıl bakılırsa bakılsın, bu hikâyeler bir noktada durup düşünmemizi, sorgulamamızı ve yaşadıklarımızla yüzleşmemizi sağladı.

Çoğu arkadaşım bu hikâyelerde geçen cinayetler için “yanlış biliyormuşuz, şimdi daha iyi anlıyoruz” dedi. Evet, yanlış biliyorduk, yalan biliyorduk, gerçeklerle bir ilgisi yoktu bildiklerimizin, ta başından beri hepimiz medyanın o korkunç tabiriyle onları “cani” olarak görüyorduk. Kocalarını öldürüp ardından “pişman değilim, keşke daha önce yapsaydım” diyen kadınların o korkunç çaresizliğini göremiyorduk.

Kitapta anlatılan bu hayatlar kalbimize dokunuyor. Hepsi aslında o kadar aşina olduğumuz, o kadar bilindik hikâyeler ki, tanıyoruz sanki o isimleri. Çevremizde o kadar çok Derya, Sakine ve Canan var ki, çoğumuz onların hikâyelerini okurken çok yakın olduğumuz birinin hikâyesini okuyor gibiydik aslında. Üstelik bu hikâyeler çerçevesinde konuşup tartışmamız, kendi hayatlarımızdan kesitler anlatmamız bizi birbirimize o kadar yakınlaştırdı ki sonrasında aramızda, hepimizin hissettiği güçlü bir dayanışma duygusu yeşerdi.

Toplumsal Cinsiyet dersini almış olmamızın en önemli sonucu, bu olayları en gerçek haliyle görebilmemizi sağladı. Üstelik yalnızca bu olaylara dair iyi bir tahlil yapabilme becerisi de değil, yaşamımızda olup biten ne varsa hepsinin iç yüzüne dair iyi bir okuma yetisi, eleştirel ve sorgulayıcı bir bakış açısı da kazandırdı. Bundan böyle artık bugüne dek kaçtığımız veya görmezden geldiğimiz gerçekleri konuşuyoruz; gerçekleri duymuyor belki ama yalan ve yanlışları daha iyi anlıyoruz..."

Erkekler Ne Yapmalı? [1]

Oturduğum yerde sessiz sessiz yeni filmimi bitirmeye çabalıyordum. Dikkatimi dağıtmayacağıma ve elimdeki işe yoğunlaşacağıma dair kendime söz vermiştim; ama artık burama geldi. Tazyikli suyla püskürtüleceklerini ve demir coplarıyla polislerin peşlerinden koşacağını akıllarının ucuna bile getirmeyen kadınların çığ gibi aktığı, belki ve büyük ihtimalle en ihtişamlı protesto gösterisini erkeklerin gasp etme biçimini görünce hem şok oldum hem hayal kırıklığına uğradım. Bu protestonun, Delhi kentindeki birçok genç kadın için bir olgunlaşma anı olduğuna eminim.

Raisina Hill’de bir aşağı bir yukarı koşuşturan orta sınıf kadınlarıyla ve onların herhangi bir katkı sağlayıp sağlamadıklarıyla ilgili olarak dile getirilen sinizmin farkındayım. Elbette bir katkısı var. Ne zaman ki Chattisgarh’ta veya Orissa’da bir Adivasis'in[2] polis tarafından kovalandığını gördüklerinde, işte o vakit jetonları düşecek. Şimdiden başladı bile. Bugün, Lady Sri Ram Üniversitesi’nde okuyan 19 yaşındaki bir öğrencinin, Parliament Caddesi Karakolu’nda Delhi Polisi’yle yaşadığı arbedeyi anlattığı makalesini okudum. Yazısında oldukça ciddi biçimde şu soruyu soruyor: Delhi’de “arkası kuvvetli” üniversite öğrencilerine bu şekilde davranabiliyorlarsa, Hindistan’ın büyük şehirleri dışındaki bölgelerin kenar mahallelerinde kim bilir neler yaşanıyor? Binlerce genç kadının kendiliğinden Hindistan Kapısında toplanması ve annelerinin de onlara katılmış olması büyük bir olay. Ataerkiye karşı verilen savaş nedense hiçbir zaman sınıfa ve kapitalizme karşı verilen savaş kadar makbul bir statü kazanmadı. Burada işlerine geldiği şekilde unutulan nokta ataerki ile kapitalizmin arasındaki konforlu bağdır. İşin aslı şudur: Neyin makbul olup olmadığını erkekler belirlemektedir. Toplumsal cinsiyet meselesi, sınıf mücadelesinin destekçileri tarafından da büyük ölçüde göz ardı edilmiştir; bu da doğduğu andan itibaren sosyalist hareketin tüm dünyada gölge gibi ensesinden ayrılmamıştır. Hindistan’daki sol partilerin ve STK sektörünün ataerkilliği bu kurumların içinde açık bir sır gibidir. Bugünkü mevcut protestoların ön saflarında yer alan sol partilerin içinde yer alan genç kadın üyeleri, bana birçok kez erkek yoldaşlarından kadın düşmanlığına maruz kaldıklarını söyledi. Bana kalırsa yalnızca Hindistan devletinin başındaki kişilerin değil, tüm ataerkil etkilerden arınmış oldukları imajını vermeye çalışan, oysa söz konusu bu virüsün her yerlerine işlediği, diğer siyasi gruplardan tavır ve düşünce olarak hiçbir farkı olmayan sol parti ve parti dışı kurumların da artık cinsiyetçi, ataerkil ve kadın düşmanlığıyla kirlenmiş kafa yapılarını bir an önce bırakmalarının zamanı geldi.

Biliyorum, sol cenahtaki arkadaşlarımın birçoğu bu konuda bana karşı çıkacak; ama bu kurumların bir parçası olan birçok kadının sessizce benimle aynı fikirde olduğunun da farkındayım. Asıl odaklanılan mesele Delhi halkının büyük kesimini yerinden sarsan tiksindirici tecavüz vakası iken,  böylesi bir konuyu gündeme getirmeye çalışmam tuhaf ve uygunsuz görünebilir; lakin yanıtların peşinde koşmadan ve mevcut hükümetten ıslah edici tedbirler talep etmeden önce kendi kapımızın önünü temizlemeli ve hangi çarpıklıkları sumen altı ettiğimizi tespit etmemiz gerekiyor.

Delhi protestolarını analiz etmeye gayret gösteren yazılarda iki tip reaksiyon göze çarpıyor: İlki, onlar gibi olan birinin başına gelmiş bir olay nedeniyle çileden çıkan ve bunun pekâlâ kendilerinin başına gelmiş olabileceği korkusuyla kaleme sarılan bir grup orta sınıf çocuklar. Bu nedenle yaptıkları şey, ataerki ve onun tüm kötülüğünü sorgulamaktan ziyade, bir sınıf kardeşliği gösterisi.

Etrafta dönüp dolaşan ikinci bir fikir de şu eksene oturuyor: Tecavüz konusunu Gujarat, Kaşmir, Manipur ve dalit kadınları bağlamında uzun zamandır tartışıyoruz; ancak Delhi’de bu meseleyle ilgili daha önce çok fazla bir protesto gösterisi yapılmamıştı. Dolayısıyla mevcut protestolar tecavüzün gerçek yüzüyle ilgili olmaktan ziyade, net bir odağı olmayan, ölüm cezası ve çete kanunu gibi tehlikeli talepler barındıran bir çoluk-çocuk öfkesinden başka bir şey değildir.

Otuz yıldır Delhi’nin kaba tabiriyle sol politikalarını yakından takip eden ve sıklıkla da katılım gösteren biri olarak beni rahatsız eden husus, beraberimizde taşıdığımız ve altında kaldığımız görkemli ahlaki üstünlüktür. Buna göre her protesto gösterisi siyasi berraklık, doğruluk, sınıf yapısı bazında bilimsel bir sınamadan geçmek durumunda ve büyük bir başarı sağlamak zorundadır. Aksi takdirde tarihin çöplüğüne gömülür. Sınıf açısı bakımından nasıl bir sonuç elde edilir? Gujarat katliamıyla ve safran tugayının gerçekleştirdiği toplu cinsel saldırılarla ilgili hazırlanan tüm raporları bilmekte midir? Anti neo-liberal çizgide midir? Bu ülkede son kırk yılda yapılmış olan tüm toplumsal cinsiyet tartışmalarından haberdar mıdır? Ve elbette kendi sınıf konumlarının uygunsuz sorgulanması da her türlü sorgulamanın ötesindedir; zira dünyanın tüm sorunlarına yanıt verebilen bir din keşfederek kendilerini tüm günahlardan arındırmışlardır.

Bu fikirlere karşı söyleyeceğim tek bir şey var: Hızla cılızlaşan sol tarih çöplüğünün en dibinde yer alan yığına dönüşmek gibi gerçek ve ciddi bir risk altındasınız. Uyanın da balığa çıkalım, bir dostunuz olarak size verebileceğin en büyük tavsiyedir. Ataerki ve hoşnutsuzlukları, onunla ilintili sınıf mücadelesi kadar ciddi bir meseledir. Kadının baskı altına alınmasının, kapitalizmin ve özel mülkiyetin bir parçası olduğunu ve dolayısıyla onların son tahlilde özgürleştirilmesinin, baskıcı araçların ortadan kaldırılmasıyla mümkün olacağını hatırlatacak standart sol çizgisini bana hatırlatmaya çalışanlar olacaktır. Onlardan naçizane isteğim, devrimin gerçekleşmesini beklerken, kendi yaşamlarında ve partilerinde bir miktar değişiklik yapmayı düşünmeleridir. Kapitalizm onların evinde mi, ofisinde mi yoksa kalplerinde mi mesken tutuyor? İnsanların yarısı (Hindistan’da daha az!) kadınsa, onların rahat nefes alabilmeleri için ne diye kapitalizmin ortadan kaldırılmasını bekliyoruz ki?

Kışkırtıcı olabilir ancak kadın meselesinin neden daima sınıf meselesinin yanında figüran rolünü oynadığını ve yüzyılı aşkın bir süredir üretilmekte olan incelikli yorumlamalarına rağmen sınıf kelimesinin neden erkeğin hüsnütabiri olduğunu incelememiz gerektiğini düşünüyorum. Kadın adı altında homojen bir kategori yaratılamayacağının ve kadınların kast, sınıf, etnik köken vb. deneyimler çerçevesinde bölündüğünün farkındayım.İyi de o zaman ataerkiye ne diyeceğiz? Sınıf, kast vs. kadınları bölüp birbirlerinin karşısına atarken, ataerki onları birbirlerine bağlıyor. İşte bu nedenle sınıf, ırk ve kültür bağlamında erkekleri birbirine bağlayan ve paylaşım yaratan hususlarla ilgili bir yığın şenlikli literatüre sahipken, kadınları birbirine bağlayan literatürde derin bir sessizlik hakim. Erkekler ve kadınlar, sınıf, kast ve birçok sosyal tabakalar nedeniyle gruplara ayrılırken, ataerki kadınları birleştirir. Diğer tüm farklılıklarına rağmen erkekleri bir araya getiren tek sosyal olgu maskülinitedir. Sınıf, kast, siyasi düşünce ve etnik köken bağlamında, maskülinite ve onun kötülüğü erkekleri başka hiçbir şeyin yapamayacağı kadar güçle birbirine bağlar. Maskülinite, erkek bağının en büyük dışavurumudur ve ardında onun yüce değerlerini ve liyakatini göklere çıkaran ciddi bir edebi ve tarihi birikim bırakmıştır. Hindistan Kapısındaki genç protestocular, siyasi farkındalıkları bakımından makbul kategorisinde değillerse, o zaman onları sorgulayanların ikiyüzlü olduğunu belirtmekten imtina etmeyeceğim; zira ataerkiye karşı verilen mücadelede ne kendilerinden ne de temsil ettikleri gelenekten ödün vermektedirler.

Delhi Polisi'nin ne kadar mide bulandırıcı olduğunu ve kendilerinden kurumsal olarak toplumsal cinsiyet konusunda hassasiyet göstermelerini beklemenin ne kadar mânâsız olduğunu gayet iyi biliyoruz; ancak birey özgürlüğüne dair her türlü yanıtları bünyesinde barındırdığını iddia eden bu tür siyasi yapıların cinsiyetçi, kadın düşmanı, kadın-erkek karşıtı fikirlerden arındırılması çok ciddi önem taşımaktadır. Hükümetin ve devletin kirli çamaşırlarını herkesin gözü önünde ortaya dökmeye çalışırken, solun ataerkilliğini forumlarda bile değil, anca kapalı kapılar ardında, gizli olarak tartışmak istiyoruz. Bu ikiyüzlülük midemi kaldırıyor.

Kibar ve daha akademik terimlerle konuşacak olursak masküliniteyi, iktidarı kendine verilmiş bir hak olarak görmek biçiminde tanımlayabiliriz; ancak daha dürüstçe ortaya koyarsak bu bir patolojik durumdur. Delhi'de genç kıza ve arkadaşına uygulanan tecavüz ve saldırı ile ilgili yapılan tartışmalarda bazı yorumcuların öne sürdüğü gibi, özellikle cinsel saldırı veya şiddetin sınıf niteliği taşıdığı durumlarda maskülinitenin bir kriz içine düştüğünü öne sürmek bir süredir popüler bir nitelik kazanmış durumda; ancak işin aslı şu ki maskülinite zaten her zaman krizdeydi. Maskülinitenin krizde olmadığı tek bir dönem bile yoktur. Kendi değerini, kadınlık pahasına geliştirip yücelttiği için sürekli bir kriz durumundadır. Kadın cinselliğini kontrol altında tutma fikrini saplantı haline getirmiştir. Erkek olmanın otomatik olarak iktidar getirdiğini kanıksamıştır. Bir dizi ayrıcalığı kendi bünyesinde toplar; sonra da bunları sınıf, kast, cinsel yönelimi vs. esas olarak erkekler arasında bir güzel paylaştırır.

Bu ayrıcalıkların paylaşımı konusunda erkekler birbirilerine karşı savaş verirler, ancak konu kadın meselesine geldiğinde birleşirler. Üstüne üstlük bu birlik, tüm sınıf ve siyasi grupları da kapsar; çünkü tıpkı bu protesto gösterilerini gasp edip polise taş atarak kendilerini ön plana çıkaran genç erkekler gibi, hem sağ cenahtan hem de sol cenahtan olsun tüm erkekler, kendi evlerinde, ofislerinde, kurumlarında, fabrikalarında ve siyasi kavgalarında daima evrenin merkezinde olduklarına, kendilerinin insanlığa bahşedilmiş, özel haklara ve ayrıcalıklara sahip özel birer armağan olduklarına inanır. Ve bu durum onlar için doğanın bir gereğidir; düşünmeye, kendinden şüphe etmeye ve özeleştiriye gerek yoktur. Özeldirler ve doğuştan iktidara ve yetkeye sahiptirler. Peki ya bu lanet şehirde kadın olmanın ve kamu alanlarında bulunmanın ne demek olduğuna dair bir gram fikre sahip değillerse? Peki ya kendi partileri ve kurumları, kadınların karşı karşıya kaldığı ayrım ve eşitsizliklerin korkunç birer yansımasıysa? Erkekler lider olmak ve önderlik etmek için doğmuştur. Dolayısıyla kadınların, sırf gündelik bir rutin olarak bu dinamiklere maruz kalmaları sebebiyle, bu meseleye önderlik etmeleri gerektiği düşüncesini bir an için bile olsa akıllarına getirmek onlar için imkânsızdır. Tecavüz ve cinsel saldırı tehdidi, bu şehirdeki kadınların bir gerçeğidir ve erkeklerin yaşadığıyla uzaktan yakından hiçbir ilgisi yoktur.

Maskülinite hastalığı ilgili birçok rahatsızlığı beraberinde getirir:Bağışıklık ve dokunulmazlık bunun iki yan etkisidir. Yakın geçmişte devletin ve kurumlarının çatışma bölgeleri bağlamındaki dokunulmazlığı, aralıksız bir ilgi ve incelemeye maruz kalmıştır. Ancak gözden kaçan şey, cezasızlığın sistematik hale getirilmesi ve gündelik yaşam pratiklerinin bir parçası olmasına zemin hazırlayan eğitimin toplumsal cinsiyet alanından geliyor olmasıdır. Dokunulmazlığın ilk dersleri neredeyse bütün ailelerin erkek üyelerine öğretilerek başlar. Kızların ve kadınların aile yapılarından dışlanması, sosyal hayatın çok çeşitli bölümlerine de bu şekilde sızmış olur. Maskülinite, dokunulmazlığın meşrulaştırılması ve uygulamaya dökülmesi için ideolojik bir taban hazırlar. Erkeklerin, iktidarın doğal kaynağı olduklarını düşünmelerini mümkün kılar. Ve bu mefhum temel bir gerçek olarak kabul edildiğinde de, ortaya sadece suç değil, tüm gösterilere liderlik yapma hakkı da çıkar. Polise taş atmak da böylece doğal olarak yanında gelir. Böylece kadınlara karşı işlenen suçlar da daha kolaylaşmış olur; zira hakiki maskülen bir erkek olmak için kadına karşı kalbinde hem korku hem de öfke taşıması gerekir. Derler ki korku ruhu öldürür. Kadınlar ezelden beri maskülinitenin zehirli etkilerinden bahsetmektedirler. Artık zaman erkeklerin de, onların iyiliğini düşünmekten ziyade, disipline etmek, hataları cezalandırmak, statükoyu korumak ve her türlü adaletsizliğin en önde giden (üniformalı veya üniformasız) muhafızları olarak onlardan faydalanmak için birer kalkan gibi kullanıldıkları sistemlerin savunucusu sıfatını taşıyarak aslında kendilerine nasıl zarar verdiklerini fark etmesinin zamanıdır. Hizmetlerinin karşılığı olarak, kadınları aile içinde zapt etme ve baskılama hakkına sahip olurlar, ancak kamusal ile aile arasındaki bu sınırı korumak zor olduğundan, dışarıdaki kadınlar da maskülinitenin uygulanmasında birer hedef haline gelirler.

Son on gündür, Hindistan’daki tecavüz vakalarının ve tecavüz davalarının korkunç tarihini yeniden gözden geçirme fırsatımız oldu. Mathura’dan Soni Sori’ye, Kanun Pushpora’dan Manorama’ya, ülkenin dört bir yanındaki dalit kadınlarının günlük aşağılanmaları ve tecavüzlerinden Bilqees Bano’ya kadar, bu ürkütücü hikayeleri tekrar okuduk, tekrar yaşadık. Kişisel olarak bu olgunun doğasını gerçekten anlamanın tek yolu, bunun, maskülen egemenliği, toplumsal hınç, kast zapturaptı ve ulusal harita hayallerinin garantiye alınması da dahil birçok hedefe ulaşmak amacıyla kadınlara karşı başlatılmış bir savaş olduğunu kabul etmek. Tecavüz sadece seks demek değildir; kadınların bedenlerini, hem içine düşecekleri kişisel travma hem de görünür fiziki etkileri aracılığıyla bir mesaj iletecek şekilde işaretleme amacı güden bir saldırıdır.

Tecavüz, maskülinitenin uygulanması aracılığıyla nelerin başarılabileceğini gösteren bir bellek aynasıdır. Fallusun, mit üretme kabiliyetini yerine getirememesi, fallik ikamelerin kullanılmasını gerektirir: Maskülinitenin, erkekleri fallus aracılığıyla başarmaya ittiği kabiliyetleri daha kolay biçimde yerine getirmesini sağlayan sert, metalik araç-gereçler. Metal copların kullanımı, ağza sokulan silahlar, rektuma sokulan taşlar, deriyi yüzmekte kullanılan bıçakların, yanlış bir biçimde analiz edilerek maskülinitenin yaşadığı krizden ortaya çıktığı söylenegelmiştir. Oysaki bunlar maskülinitenin doğasında vardır.

Kadın düşmanlığı veya nefreti, maskülinite için kritik bir başlangıç noktası oluşturur. Maskülinite, tüm hiyerarşilerin kusursuz biçimde işlemesini sağlayan bir denetim mekanizmasıdır. Haki olarak, safran olarak ve hatta kırmızı olarak görünebilir ve daima şiddet tehdidi ile birlikte gelir. Ataerki tarafından hatalı kadınları cezalandırmakta kullanıldığı gibi, devlet yetkilileri tarafından Chattisgarh ve Orrissa’da protesto eden kabile halklarını zapturapt altında tutmakta da kullanılır. Kaşmir’in isyankâr halkına, onların zapturapt altında olduklarını hatırlatmakta kullanılır. Delhi caddelerindeki erkekler tarafından, kadınlara günah işlediklerini hatırlatmakta kullanılır. Ayrıca sol gelenek tarafından parti konumlarını hakimiyet altına almakta, kadın yoldaşlara hangi giyimin münasip olduğunu hatırlatmakta ve kadınlara, onların zamanının kapitalizm alaşağı edildikten sonra geleceği güvenini vermekte kullanılır. Yok daha neler! İşin daha da trajik yanı, maskülinitenin etkisi altında acı çekmiş olanların bile, kendi maskülinite versiyonlarını yaratıp, kendilerini onları zamanında baskı altında tutmuş olanlara benzeterek bu denetleme mekanizmasının ağına düşmesidir.

Delhi’de devam etmekte olan protestolar kolektif bir katarsis yaşama fırsatı, kadınların maruz kaldıkları günlük şiddetin vücut bulmasını, bir sese sahip olmasını olanaklı kılan bir an doğurmuştur. Bu bir yardım çığlığıdır. Serbest dolaşma hakkının öfkeli bir dışavurumudur. Onurlu yaşam ve tecavüz korkusundan kurtulma çağrısıdır. Peki değişen ne olacak? Buradaki ironi, söz konusu protestoların kurumsal siyasi gruplarca ve hatta belli kadın hareketi sektlerince düzenlenen ve kontrol eden bir protesto olsaydı, şu andaki muazzam sayıya ve tutkuya ulaşmasının mümkün olmayacağı gerçeğidir. Ancak organize olmayan doğası, onun bir anlamda önünü tıkayan bir engel de teşkil edebilir; ancak bu tip protestoların bireylerin yaşamlarını nasıl etkileyeceğini kestirmek kolay değildir. Basının tecavüzcülere idam ve hadım cezası gibi radikal taleplere odaklanması sebebiyle, Raisina Hill’den Vijay’e kadar uzanan bir coğrafyada tartışılıp paylaşılan daha az sansasyonel ancak daha geçerli ve yaratıcı beyanat ve talepler geri plana itildi.

Ani baskınlar, kurumların birdenbire gerçek doğalarını açık ettikleri çalkalanma zamanlarıdır. Protestocular için siyasi bağlantı kurma potansiyeli çok daha olası hale gelir. Ancak, bu bağlantıların bu protestocular tarafından mı kurulacağını bekleyip görmemiz gerekiyor. Noktalar bir araya gelerek 23 yaşındaki öğrenci Soni Sori ile Bilwees Bano’yu birbirine bağladı mı? Ancak bu noktalar, gerçek adaletsizliğin kökenine inmeyi başardığı anda protestoların işlevi sistematik bağlamda gün ışığına çıkacak, tıpkı Mathura tecavüz vakasında kadın hareketinin, yasanın ve adalet sisteminin şiddeti hafifleten mekanizmalar değil, aksine adaletsizliğin, cinsiyet ayrımının ve şiddetin yuvası olduğunun farkına varmasında olduğu gibi. İşte o zaman noktalar, safran tugayının neden Bilqees’i hedef aldığını ve Gujarat’taki diğer Müslüman kadınların ayrıntılarını açığa çıkarır; zira onların liderleri, tecavüz sonrasında bir kadının canlı bir cesetten başka bir şey olmadığına, ‘karşı tarafın’ kadınlarını zapturapt altına aldık ve kirlettik demenin kalıcı bir hatıratı olduğuna inanır. Kaşmir ve Manipur gibi çatışma bölgelerindeki tecavüzler, yerel halka kimin yöneten kimin yönetilen olduğunu açık etmekte kullanılan sembolik bir mesaj özelliği taşır. Dalit kadınları rutin olarak sözlü tacize, cinsel tacize ve tecavüze maruz kaldığında, bu onlara sosyal konumlarından ve kast sınırlamalarından çıkmak gibi bir hayale asla kapılmamalarını hatırlatmak amacı güder. 23 yaşındaki öğrenci, Delhi’de hareket halinde bir otobüste toplu tecavüze uğradığında, bu hareket Delhi’deki tüm kadınlara şehrin erkeklere ait olduğunu hatırlatma amacı güder.  Tecavüz, ataerki içinde birçok farklı işleve sahiptir; ancak hepsinin ortak bir noktası vardır: Erkekler, kadınları cezalandırmak için iş başındadır. Belki de en eski ataerki sporudur. Ancak, bu noktalar anlamlı şekilde bir araya gelmese bile, Delhi’deki genç kadınların protesto etme ve bu ülkenin erkeklerine, Hindistan Anayasası gereğince eşitlik garantisi verildiğini hatırlatma hakları vardır.

Hindistan Kapısındaki genç erkek ve kadınlar, tıpkı bir karnavalda olduğu gibi farklı bir düzenin nasıl olacağına, hem erkek olup hem de kadınların güvende olma hakkını savunabileceklerine ve ilgisiz yönetimlere karşı kadınlarla birlikte omuz omuza savaş verebileceklerine dair anlık bir sahne ortaya çıkarmışlardır. Protestolar şu âna kadar çok ciddi önem teşkil etti; zira hem ilk defa bu denli çok sayıda genç kadın kendini sokaklara attı, hem de yüzlerce genç erkek empati ve destek duygularıyla kadınların arasına katıldı. Ancak, bu genç erkeklerin birçoğunun sokaklarda ve söz alma anlarında liderlik etmektense takipçi olmaları gerektiğinin farkına varması gerekiyor. Protestoların kökünün, küresel olarak en kötü toplumsal cinsiyet indeksine sahip bir ülkenin hem kamusal hem de aile düzenini çok daha kabul edilebilir bir hale getirecek kadar derinlere indiğini ümit etmekten başka yapacak bir şeyimiz yok. Kısa vadede protestoların gücünün büyümesi ve şiddet eylemleriyle genç kadınları sokaktan kaçırıp sözde güvenli aile ortamına itmeye çalışanları da izole etmesi için dua edelim. Kadın grupları ve diğerleri, tecavüzcülere idam cezası ve çete kanunu uygulanması gibi radikal taleplerin problemli olduğunu belirttiler. Şimdi sırada, protestonun birleşik bir cephe halinde yanıt geliştirmesi ve Mathura tecavüz vakasındaki kadın hareketinin göstermiş olduğu gibi çok daha derin etki bırakacak talep ve beyanlarla ortaya çıkması gerekiyor. Sloganlar ve protesto yürüyüşlerinin yanı sıra evlerdeki, ofislerdeki ve siyasi gruplardaki maskülinitenin en derin biçimde sorgulanması, mevcut genç nüfusun ayaklanmasını, bağımsızlık sonrasın Hindistan’ın cinsiyet temelli şiddete karşı verilmiş en ciddi protestosu haline getirme şansı vardır.